5 октября 2018 года во Дворце Культуры состоялось торжественное награждение учителей внесших вклад в развитие городского образования в честь профессионального праздника. Чествовали учителей, воспитателей и работников дополнительного образования. В мероприятии приняли участие председатель Комитета ВХ РТ по энергетике, строительству, транспорту и жилищно-коммунальному хозяйству Депутат Верховного хурала Республики Тыва – Алдын-Кыс Конгар, председатель администрации г.Ак-Довурак - Шолбан Ооржак, начальник Управления образования г.Ак-Довурак - Долаана Ёнзак, заместитель председателя Хурала представителей - Нина Кужугет. 

Лучшие учителя и работники образования города награждены Почетными грамотами Верховного Хурала (парламента) РТ, Министерства образования и науки РТ, Хурала представителей г.Ак-Довурак, председателя администрации и регионального отделения Профсоюза работников образования и науки РФ по РТ.

В числе награжденных и Куулар Чинчи Анатольевна. Коллектив школы поздравляет с наградой!

Просмотров: 246 | Добавил: admin | Дата: 06.10.2018

 

 

Белдер, шаттар эртип чорааш,                      Шагдан тура чонувустун

Бедик артка унуп кээр сен,                            Сагып келген чанчылы-дыр -

Орук кыдыы долем черде                              Аарыг-аржык, аза-буктан

Оваа сени уткуп алыр.                                    Артыш-биле арыгланыр.

 

 

Аъдындан душ, артынчаан чеш.                   Авыралдыг унуш -

Аъжы-чемин дээжизин чаш.                          Айдыс чыттыг артыш

Агын-когун, аъдын хылын                            Аарыг-аржык, хирден

Азып, баглааш чалбарыыр сен.                    Арыглаптар куштуг.

 

 

Оваа улам бедиир кылдыр                           

Орта даштан немей салып,                            Бачыт-хайны ырадырда,

Чанчылывыс уревейн                                     Багай душту чайладырда

Сагызынза аксын кежии.                               Артыжывыс кыпсып

                                                                             Артыжанып чалбарыыр бис.

Арттын кыры бедик черден

Арыг салгын ыраар эвес.                               Чаагай чытка шаптаттыргаш,

Сенээ кушту немеп-даа бээр.                         Сузуглелин оскунмаза,
Сеткилинни сергедир хап,                             Сагыш-сеткил улам сергээр,

Эртер орун узун-даа бол                                 Сулде кезээ бедик болур.

Эрес соруун сени кагбас.                                Авыралдыг унуш -

Оваадыва могейгештин,                                Айдыс чыттыг артыш

Оруун улап чоруптар сен.                              Аарыг-аржык, хирден

                                                                             Арыглаптар куштуг.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Олег Сувакпит

 

Шагаа ыры

 

 

Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну чедип келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг тейге сандан салдым.

 

 

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

 

... Читать дальше »
Просмотров: 1677 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Тыва чоннун чаагай чанчылдары

     Тыва улустун чанчылы болу Берген ёзулалдар салгалдан салгалче дамчып келген болгаш амыдыралга эргежок чугула сагыыр ужурлуг байлак унелиг. Тыва чоннун чаагай чанчылдары, ёзулалдары тоогунун болгаш культуранын хогжулдезинге унелиг чуулдерни арттырбышаан, ниитилел болгаш ог-буле амыдыралынын Бугу-ле адырлары-биле сырый холбашкан, угаан-бодал кульруразынын чарылбас кол кезии болуп турар.

      Чанчыл – чоннун чус-чус чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан щилиттинген, кижилернин угаан-медерелинге быжыгып доктаай Берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль-этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дурум, ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар болур. Чанчыл дээрге чоннун бурунгу культуразынын чарылбас кезии.

– чанчылдын бир хевири. Аймак, торел Болук болгаш Кижи бурузунун медерелдии-биле шилип алган узел-бодалдарынын дуруму-дур.Сагылга     

– кижинин чаагай сеткил сеткиири, бедик кузел кузээри болгаш анаа бердинери, кандыг-бир чувени ыдыкшыды коору.Сузуглел     

     Ёзулал – чанчылдын бир хевири. Чанчылчаан чуулду херек кырында кылып кууседир сагылга. Ёзулалдар янзы-буру болгулаар. Чижээ, Шагаада ог-буле байырынга сагыыр ёзулалдар болгаш аалче киреринин ёзулалы, менди ёзулалы дээш оон-даа оске.

     Ужур – чанчылдын бир хевири. Кижинин хуу амыдыралы болгаш ниитилел амыдыралы-биле шуут холбашкан кижизидилге ужур-уткалыг сагылга. Ужур дээрге бурун шагнын салгал дамчып келген ыдыктыг дуруму деп база болур. Ынчангаш оон кол утказы албан сагыыр болгаш хоруглуг чанчылдар-биле дыка чоок холбаалыг.

– чанчылдын бир хевири. Улусчу бодал, философия ёзугаар кылыры, кууседири хоруглуг «ынчанмас» деп кичээндириг угаадыглар, чагып-сургаашкын.Хоруг     

     Ёзу – сагылганын бир хевири. Ниитилелде хулээп алдынган, доктаап турумчаан ужур, чанчыл-сагылга.

Просмотров: 3041 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Тыва Арат Республика

       Тыва Республиканын девискээри Азия диптин топ кезээнде чаптыла берген болгаш сонгу чуктен Чоон Сибирьге, мурнуу-чоон чуктен Моолга, барыын чуктен Даг-Алтайга хурээлеткен. Республиканын амгы девискээри 168, 6 мун дорбелчин километр. Республика ажыктыг казымалдар, дириг амытаннар, унуш-дужут болгаш хемнер, холдер-биле кончуг байлак.            Даглар ниити девискээринин 82 хуузун ээлеп турар. Эн бедик дагларга Монгун-Тайга (3976 метр), Шапшаал сыннары (3600 метр), … Кызыл-Тайга (3100 м.), Алаш даглары (1800м.), Танды Уула (300м.) хамааржыр.

       Бойдус-байлаанын аразында коску черни арга-арыг ээлеп турар. Ол Тыванын девискээринин 46,7 хуузу, азы11033,2 мун гектар чер. Тыва Россия Федерациязынын девискээринде бойдус чурумалын камгалап арттырган, экология талазы-биле эн-не арыг девискээрлернин бирээзи. Бистин республикада кижи изи безин бастынмаан тайгалар, арга-арыглар бар.

       Бо хуннерде Тыва Республиканын чурттакчы чонунун нити саны 313,9 мун кижи. Тывада 70 ажыг национал улустун толээлери  чурттап турар. Чурттакчы чоннун хой кезии тывалар болгаш орустар. Республикада ол ышкаш хакастар, буряттар, татарлар, украиннер бар.

 

       Тыва Арат Республика кажан тургустунганыл?

       1921 чылда тыва улустун тускай курунези – Танды-Тыва Арат Республика тургустунган. Ол ынчан-на оон эн баштайгы Конституциязын бадылаан. Тыва делегей харылзааларынын талазы-биле Советтиг Россиянын камгалал хайгааралынга кирер деп ынчан шиитпирлеттинген.

        Тыва Арат Республика Россия Федерациязынын составынга 1944 чылда Тыва автономнуг область кылдыр каттыжып кирген. 1961 чылдан эгелээш эрге-байдалы улгадып, Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика, 1991 чылда Тыва Совет Социалистиг Республика, а 1993 чылдан бээр Тыва Республика апарган.

       Тыва Республикада бо хуннерде 17 кожуун бар: Тожу, Бии-Хем, Кызыл, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Сут-Хол, Чоон-Хемчик, Улуг-Хем, Танды, Каа-Хем, Монгун-Тайга, Овур, Тес-Хем, Тере-Хол, Эрзин, Чаа-Хол, Чеди-Хол.

       Республикада 5 хоорай бар: 2-зи республика чергелиг – Кызыл (1914 чылда ундезилеттинген, 108 мун чурттакчылыг), Ак-Довурак (1964 чылда суурдан хоорай апарган, 14 мун ажыг чурттакчылыг). Кожууннарга хамааржыр 3 хоорай бар. Оларга Туран (Бии-Хем кожууннун тову, 1885 чылда ундезилеттинген), Чадаана (Чоон-Хемчик к/н, 1873 чылда тургустунган) болгаш Шагаан-Арыг (Улуг-Хем к/н, 1888 чылда ундезилеттинген). Хоорай хевирлиг 3 суур бар: Каа-Хем, Кызыл-Мажалык, Хову-Аксы.

       Тывада ниитизи-биле 121 суму бар.

 

       Тыва Республиканын Сулдези, Тугу, Ыдык ырызы ханы уткалыг.

        Сулденин даштыкы хевири частып келген чечек ышкаш беш талалыг. Мында беш диптернин чонунун найыралын оштаан утка база бар. Сулденин чоон-сонгу талазындан эртенги хун унуп орар. Мында чырык чаагай амыдыралдын эгезин илереткен. Хунче уткуштур аъттыг Кижи ужуктуруп бар чоруур. Бо дээрге малчын Тыва чоннун келир уеде сайзырангай болгаш аас-кежиктиг болурунга хей-аът киирип турар уткалыг. Оон адаанда Тыва деп бижик.

       Кандыг-даа куруне ыдык туктуг болур. 1993 чыл, сентябрь ай – бо уеде бистин тугувусту ыдыктап, бадылаан. Туктун хевири мындыг: сып талазында сарыг оннуг уш-булунчук бар. Ол сарыг шажынныг чон дээн уткалыг. Ийи азыгдан ак кожа каттыжып келгеш, туктун ортузун куду бадыпкан. Мында Бии-Хем биле Каа-Хем каттышкаш, Улуг-Хем апарган дээни ол. Туктун ийи талазында чырык ак-кок оннер бар. Бо дээрге Тыванын арыг дээринин, арга-ыяжынын, аржаан суглуг хемнер, холдеринин демдээ-дир. Оон ангыда аас-кежикти, чаагай амыдыралдын байлаан чаяап турар утка бар.

 

       Тускай девискээрде чурттап турар кижилер ол чурттун Сулдезин, Тугун, Ыдык ырызын онза сагыыр.

Аржааннарывыстын саны чежел?

       Республика девискээринде шинчилеттинген 37 аржаан, малгажы-биле чагдынып эмненир 13 дустуг холл бар. Тыванын болгаш анаа чоок-кавы девискээрлернин чонунга эн-не билдингир аржааннарга Уш-Белдирнин, Тарыстын, Шивилигнин болгаш Уургайлыгнын (Арголиктин) аржааннарын хамаарыштырар. Чаа-Холдун девискээринде Ажыг-Суг аржааны гастрит, ижин-шойунду язвазын эмнээр. Уш-Белдир биле Тарыс аржааннарынга нерв системазынын, херээженнер болгаш Кеш аарыгларын эмнеп турар. Бо аржааннардан ангыда Дустуг-Хем (Бай-Тайга), Доргун (Сут-Хол), Улаатай (Овур), Ала-Тайга (Монгун-Тайга), Бел (Бай-Тайга), Ангырактыг (Овур), Суглуг-Ой, Тос-Баштыг (кайызы-даа Сут-Холде), Кара-Суг (Чаа-Хол), Кызыл-Дуруг (Улуг-Хем), Маннайлыг (Танды), Чойган (Тожу), Суг-Бажы (Тес-Хем), Кегээн-Булак (Чоон-Хемчик), Алаш (Барыын-Хемчик) болгаш Ак-Хайыракан (Эрзин) аржааннары Тыванын чонунга билдингир.

       Найысылал кандыг аттарлыг турганыл?

Амгы Кызыл хоорай бодунун тоогузунде элээн аттарны солаан. Оон турар черин тывалар Хем-Белдири деп уе-дуптен бээр адап чораан. Орус император Тывага протектораты чарлаан соонда, Хем-Белдиринде чаа туттунуп эгелээн хоорайны баштай Белоцарск деп адаан. Оон соонда, 1918 чылдын март 16-да, Урянхай крайнын съездизи аныяк хоорайны Урянхайск деп адаан. 1920 чылда хоорайны Красный (тывалап Кызыл) деп И. Г. Сафьянов саналдаан. 1925 чылдын декабрь 24-те ТАРН ТК-нын (Чингине секретары М. Буян-Бадыргы) тускай доктаалы-биле Тыванын найысылалын Кызыл деп албан-езузу-биле адаан. 

Просмотров: 12044 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Шагаа-биле

«Ыдыктыг байырлалывыс – ынак шагаавыс»

Аас чогаалы – эртиневис

Тема: Улустун аас чогаалынга аалдарже аян-чорук.

Сорулгазы: Улустун аас чогаалынга даянып алгаш, уругларны чараш чугаага ооредип, дыл-домаа чечен-мерген, тывынгыр, сагынгыр болурунга, база ол ышкаш аас чогаалды дамчыштыр уругларны кижизиг аажы-чанга ооредип, чоннун чаагай чараш чанчылдарынга кижизидер.

Дерилгези: улегер домактар, чуруктар, тывызыктар, дурген чугаа.

 

Чорудуу.

  1. Организастыг кезээ.
  2.  Беседа. «Ыдыктыг байырлалывыс – ынак шагаавыс».

Шагаа – Чоон Азиянын барык бугу улузунун Чаа чыл байырлалы.

Шагаа – чаа чылды уткаан чоннун байрлалы.

Шагаа – омакшылдын, оюн-тоглаанын, сагыш-сеткилдин байырлалы.

     Эртип турар чылдын солгу айы, кыштын солгу айы болуп, Унгун Чылдын баштайгы айы – частын башкы айы болур. Шагааны тыва улус ыявыла байырлаар турган.

Харлыг кыштын адак айы тонгелекте

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары

Шагаа келди, амыр мендээ эргим чонум

Чаа чыл- биле, Шагаа-биле эргим эш-оор.

 

Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук байырлалы-дыр

Чаа чыл-биле, эргим башкыларым

Шагаа-биле, эргим эш-оор.

 

Шагаа дээрге улус чоннун тоогуден байырлалы

Шагаа дээрге эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы

Шагаа дээрге оолдун, кыстын ойнап-хоглээр байырлалы

Шагаа дээрге амданнын чем дээжизи, октерели.

 

Улус чоннун ойнап-хоглээр байырлалы

Улуг-биче чолугужар байыры-дыр.

 

Бойдус-биле хини тудуш

Боттары-ла шинчээчилер

Огбелерим тоогуден

Огге чурттап чораан улус.

 

Эрте бурун уелерден

Эргилделиг чылдын бажы

Шагаа хунун час айнын

Бир чада уткуп чораан.

 

Харлыг кыштын орта айы тонуп турда

Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары

Шагаа келди амыр мендээ, ажы-толум, башкыларым чонум!

 

Шагаа найыр будуузу боор

Шак бо ойде магаданчыг

Аалдар одээн аштап ширбиир

Артыш шаанак чытталып кээр.

 

 

Ажыл-ишчи улус чон-даа

Анаа шагда белеткенир

Аъш-чемнин дээжизин

Ам бо хунде делгеп салыр.

 

Ойнап-хоглеп алыр дээштин

Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис

Улус чоннун аас-чогаалын

Уна чокка улай-улай

Сактып тургаш саат чокка

Самнай арак бадыраалынар.

 

     Ынчангаштын бо Шагаа байырлалынга уткуштур улустун аас чогаалынга хамаарышкан моорейлиг оюнну эгелээр бис. Кайы аалдын уруглары аас чогаалды эки билир, бо моорейге тиилеп унер. Аас чогаалды тыва улус салгалдан салгалче дамчыдып, кадагалап келген. Ол улус эртине-дир.

     Бо моорейге 9 аалдын уруглары киржир. Олар бот-боттарынын аразынга улустун аас чогаалынга маргыжарлар. Бо оюн 5 хевирлиг.

1-ги аал «Тывызыктар»

Тывызыкка кандыг силер

Тывынар че салыылынар.

- Ортемчейде 3 дурген чул ол?

- Ортемчейде 3 дудуу, чул ол?

- Ортемчейде 3 кара, чул ол?

2-ги аал «Улегер домактар»

Улегер Состе нугул чок

Уер суунда балык чок.

3-ку аал «Дурген чугаа»

Тывызыкка кончуг-дур силер

Тыва тыртып алыр-дыр силер

Дурген чугаага кандыг силер

Кагжып шенеп коор бис бе?

4-ку аал «Кожумактар»

Кожумакка кончуг-ла мен

Кожа тыртып салыр-ла мен

Кожар соске хоржок-ла мен

Хойтпактып-ла кааптар мен.

5-ки аал «Йорээлдер»

Туннел. Жюриге сос.

    

Эки Кижи эжин утпас                                            Улугну кырган дивес

Эртине Даш элеп читпес.                                      Уругну чаш дивес.

 

Эки кижинин эштери хой                                      Бодуну мактава

Эртине даштын ээзи хой.                                      Чонунну бактава.

 

Буянныг кижиге чон ынак                                    Ак кушта аганак чараш

Будуктуг ыяшка куш ынак.                                  Ак анда кодан чараш.

 

Шынаа чернин шыгы элбек                                 Сугну топкеш, узуп болбас

Шынчы кижинин шырайы чазык.                       Состу соглээш, тудуп албас.

 

 

 

 

Аптарам ишти

Ак кажыктарлыг. (Диштер)

 

 

Бирде сен бар,                                                           Ашак, ку ... Читать дальше »

Просмотров: 5822 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Шагаа байырлалынга тураскааткан

 «Тыва чемим» деп темалыг оюн-коргузуг.

 

 

Сорулгазы: Рынок экономиказынын Берге бо уезинде Тыва аъш-чемин катап эгидип, Тыва национал кухняны байыдары.

Девизи: Тыва кижи ужа чиир уктуг, тош чиир достуг.

Дерилгези: улегер домактар «Ужа чиир уктуг, тош чиир достуг», «Бай мен дээш балдыр эъди октава, чок мен дээш чода кежи чиве», «Соок хемдээш хемиртизинге чедирер, состу соглээш эчизинге чедирер», «Хырнын чажырарга аштай бээр, кылыын чажырырга косту бээр», «Кадыг эътке чаш таалаар, каржы чанга чон таалаар», «Ак чем хоолулуг, ава созу унелиг».

 

Оюн-коргузугнун эгези:

- Амыр-мендээ, эргим чонум! Богун бистер Кызыл ыт чылын удеп, Кызыл хаван чылын уткуп тур бис! 2007 чыл – Кызыл хаван чылы бодунун бурун эргезинче кирер. Хаван чылы хур, кыжы соок чок, чайы изиг болур. Тодуг-догаа чыл. Унуш-дужут элбек, тара-быдаа хой чыл деп тодарадып турар-дыр оо!

 

- Кызыл хаван чылы-биле!

Экии, шупту, эжим-оорум!

Байырлалдын будуузунде

Санын салыр, чажыын чажар

Улуг, бичи келген чонга

Ужа-тошту салырлар-даа.

- Шага хунун таварыштыр

Аас-кежикти алгап-йорээп корээлинер!

Ыт чылы ажыт кирди

Хаван чылы унуп келди

Сут-саан ковей болзун!

Суруг мал менди болзун!

Тарак-хойтпак арбын болзун

Шайывыс, шайывыс.

Унген, кирген улуска

Ургулчу-ле соннеп бээр

Чугаа-соотту ооскудер

Шынап чаагай шайывыс.

 

- Ынчангаш, ша йог-булеге эн-не хундуткелдиг, ыдыктыг чем. Тыва Кижи оонге шайны черле узуктелдирбейн хайындырар. Хайындырган шай – Тыва огнун хундулел суксуну.

- Чуу деп янзы-буру шайлар билир силер, чугаалап корунерем, уруглар?

- Ак суттуг сарыг шай-даа чаагай-ла-дыр.

- Ак суттуг уурак шай база-ла экии.

- Хоорган далган холуксаалыг чудан шайны ижиксээр мен.

- Кым-даа кижээ таварышса, хымыраан-даа домей-ле шай!

- Черге чораан кым-даа болза черлик шайдан ойталавас.

- Хадын ыяшчулдузунден хандылап каан шайны безин ижерге денди-ле. Ийин.

Ада-иелерге айтырыглар:

- Суттуг шай дугайында чугаалап корунерем, Оон хайындырарынын чурумун чугаалап корунерем.

- Шайнын ижеринин чурумун чугаалап корунерем.

- Уурак шай деп чуну ынча дээрил?

     Уурак – кандыг-даа малдын торээн соонда бир дугаар суду. Чаш малдын озуп доругарынга эргежок чугула будумелдер ында бар. Тывалар ууракты хамы как чемнин дээжизи кылдыр санаар. Ону токпес, ыт-кушка бербес. Инек торээн соонда баштай бызаазын эмзиргеш, арткан уураан саап алыр. Инек эки кыш ашкан, эки чемнээн болгаш суткур болза, уурактын ону кыскыл-сарыг, холга чыпшынып турар хоюг бот шынарлыг болур. 2-3 хонарга уурак чидип сутче шилчий бээр.

     Уурак-биле суттээн Тыва шайнын чуруму:

- Хымыраан шай деп кандыг шайыл?

Чудан деп чуну ынча дээрил?

 

Шулук «Авам шайы»

Ам-даа хайнып чемишсизин дээш

Авам шайын каш-даа саарар

Щенне холуксаазын

Чедир кылдыр албан салыр.

 

Суду, шайы кончуг четкир

Суузуннуг изиг суксун

Авам шайы дамыр-ханда

Аржаан-куш бооп чоруур кучу.

 

(Аяк-шайым деп танцы)

- Бистин ада-огбелеривис эъттен, суттен, тараадан, кат-чимистен хой-хой аъш-чем аймаан кылып чип турар.

- Тыва кижинин эът чокта хырны тотпас, хан чокта кужуру ханмас дижири-ле Чоп. «Эът чиири ээлиг, ужа  чиири уктуг» бис.

Ада-иелерден айтырар:

- Эъттен хундуткел чеми: ужа, тош, эжеш ээгилер, хендирбе, чарын, чода.

- Нити тавакка салыр эът: донмек, чода, ээгилер, баш эъди.

 

Кожамыктап ырлаары:

4-ле чузун малывысты

Доргун сынмас азыраалы

6 чузун малывысты

Алаак сынмас азыраалы.

Чанчыл болган оой-ээй

Шагаавыс-тыр оой-ээй

Чаглыг эъдин оой-ээй

Дулгеш соне оой-ээй

Чалы чараш оой-ээй

Бистин-биле оой-ээй

Шага-дойда оой-ээй

Ойнаалынар оой-ээй.

     Сут – эн-не хундулуг чем. Суттен 15 ангы чемни кылып чип болур. Делегейнин кайы-даа ... Читать дальше »

Просмотров: 3766 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Кым мурнай тыварыл?

 

    Шагаа таварыштыр янзы-буру оюннарны, моорейлерни эрттирери чанчыл апарган.

Класста оореникчилерни ийи болукке ускеш, Чоон чук улустарынын чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннарны кым эки билир эвес дээш, айтырыгларны баш удур белеткээш, «Кым мурнай тыварыл?» деп оюнну эрттирип болур. Айтырыгларга дурген шын харыыны бээр.

 

Бирги оюн.

 

  1. Бо чылдын Шагаазында чуу чылын уткуур бис? (Тоолай чылын уткуур бис.)
  2. Он ийи чылдын адын чурум-чыскаал аайы-биле аданар.
  3. Сээн чылын чул? Ол дириг амытанны оттунуп корем.
  4. Шагаа дугайында ыры азы шулуктен чугаала.
  5. Дириг амытаннарнын кайызы чыл санаашкынынче кирбээнил? (Теве кирбээн.)
  6. Чыл санаашкынынче кирген азырал амытаннарны аданар.
  7. Ол дириг амытаннарнын кайызы Тывада чогул? (пар, улу, мечи)
  8. Кайызы соястаарлар аймаанга хамааржырып? (чылан)
  9. Кыжын кайызы унгурунге ижээрил? (чылан)
  10. Эн эвээш ужуктуг чылды ада. (ыт)
  11. Ады уш ужуктен тургустунган чылдарны аданар. (пар, улу, аът, хой)
  12. Адында эн хой ужук кирген чылды аданар.
  13. Чылда кирген дириг амытаннарнын аттары-биле холбашкан унуштерни аданар. (Ыт-кады, чылан-сыртыы, инек-караа.)
  14. Чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннарнын кайызы чуургалаарыл? (Чылан, дагаа.)
  15. Оларнын кайызы чалгынныгыл?(Улу, дагаа.)
  16. Кайызы черге, сугга-даа чоруур, дээрге-даа ужарыл?(Улу.)
  17. Кайызы шагарыл?(Чылан.)
  18. Чыл санаашкынында кирген дириг амытаннарнын кайызы дурген озуп ковудээрил?(Тоолай, куске, хаван, дагаа, чылан, хой.)
  19. Сдун ижип турарывыс дириг амытаннар?(Инек, аът(бе), хой.)
  20. Кадыг демдек кирген чыл Ады?(Аът.)
  21. Узадыр адаар ажык уннуг чылдарны аданар?(Тоолай, дагаа.)
  22. Эъдин чемге ажыглап турарывыс дириг амытаннар?(Инек, хой , аът, дагаа, хаван.)
  23. Оът-сиген чемиштиглерни аданар?(Куске, инек, тоолай, аът, хой, мечи, дагаа, хаван.)
  24. Чыланны ойзу аданар?(Узун-курт, кулбураар, чылбыраар, соястаар.)

 

Ийиги оюн.

,01

 

1.      Куске дугайында улегер домактан чугааланар.(Далашкан куске сутке дужер.)

2.      Тоолай дугайында (Тоолайдан таалай чугурук.)

3.      Аът ( Кырган аът орук часпас.)

4.      Ыт (Ыяткан кижи ыдын кагар.)

5.      Хой (хойлуг Кижи каас, инектиг Кижи тодуг.)

6.      Чылан ( Кижинин шокары иштинде, чыланнын шокары даштында.)

7.      Инек канчаар эдерил, оттунунер.Орус дылда ону канчаар илередирил? (Инек «моо» дээр, а орус дылда «муу» дээр.Чуге дээрге орус дылда «о» деп ужук чок.)

8.      Кол маадыры Кодан болур чуу деп тоол билир силер?  

Просмотров: 831 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

«Шагаа – встреча Нового года».

    Дети входят в зал под тувинскую музыку. Звучит мелодия стиля «сыгыт».

    Ведущий: Здравствуйте, дети, здравствуйте, гости дорогие, сегодня мы отмечаем праздник Шагаа – тувинский Новый год. Это праздник, знаменующий начало обновленной жизни. Это праздник отмечают многие народы Востока. Шагаа – это Новый год по Лунному календарю. Это календарь, основанный на двенадцатилетнем цикле, и каждый год называется именем животного, за которым другие животные следуют одно за другим в строгом порядке.

   Дети, а давайте споем нашим гостям песню про Шага.

                                                  Звучит песня «Шагаа».  

  Ведущий: Ой ребята, я слышу звон колокольчиков, к нам в гости кто-то спешит.

  Слышен звон колокольчиков, заходит Принцесса – Дангына – хозяйка тайги.

  Ведущий: Здравствуй, Дангына, хозяйка тайги. (По тувинскому обычаю приветствуют друг друга –чолукшуур.)

  Дангына: Менди бе, ынар! Экии, уруглар! Здравствуйте, дети и гости дорогие! С праздником вас, с днем Шагаа!

  Ведущий: Мы очень рады, что вы вместе с нами будешь встречать Шага. Дети, давайте почитаем стихи про Шага. (Дети читают стихи.)

  1-ый ребенок:

 

                 Тыва чонум  чанчылдары

                 Тывызыксыг аажок чараш.

                 Шаандан тура чанчыл болган

                 Шагаа деп бир байырлал бар.

 

                                       Обычаи нашего народа

                                       Загадочны и красивы.

                                       Среди этих традиций

                                       Есть праздник Шагаа.

 

  2-ой ребенок:

 

              Шагаа дээрге Тыва чоннун

              Чаагай сузук чанчылы-дыр

              Айнын чаазын хуннун эртенин

              Алгап йорээн байыры-дыр.

                                      

                                       В новолуние – в день Шагаа –

                                       Друг друга мы приветствуем.

                                       Мир вам, счастья и добра!

                                       Новый год мы встречаем.

 

  3-ий ребенок:

 

              Скоро уж весна придет:

              Теплей и ярче солнце светит.

              И в такое прекрасное время

              Мы встречаем Шагаа - Новый год.

 

4-ый ребенок:

 

                Февраль гуляет во дворе,

                И щиплет уши детворе,

                И красит уши докрасна,

                Уйдет февраль – придет весна.

  Дангына: Какие красивые стихи вы умеете читать! А еще в дни Шагаа  дети любили играть в игры-песни.

 - А вы знаете такую игру-песню?

  Ведущий: Конечно, мы знаем много таких игр-песен. И одну из них, «Арбай-хоор», мы сейчас споем.

  Звучит песня «Арбай-хоор».

  Дангына: Спасибо, дети. В дни Шага дети любили играть в разные игры.Давайте поиграем в тувинскую игру «Чинчи чажырары».

  Проводится игра «Чинчи чажырары».

  Дангына: К нам на праздник я пригласила всех моих зверей. Неужели они опаздывают? Дети, вы их не видели?

  Дети: Нет!

  Ведущий: А давайте спросим у ветерка. Он ведьлетает всюду и должен все знать. Салгынчыгаш – Ветерок! Ты где? Ау!

  Дангына: Дети, помогите нам. Давайте вместе позовем Салгынчыгаш – Ветерка!

  Все зовут ветерка. Звучит музыка ветра, и появляется ветерок.  

  Ветерок: Здравствуйте, дангына, здравствуйте, дети, чем могу я помочь?

  Дангына: Здравствуй, ветерок! Не видал ли моих лесных зверей?

  Ветерок: О, хозяйка тайги! Должно быть, они еще не знают и ждут, чтобы я их позвал.

  Дангына: Тогда лети скорей, созывай всех моих зверей! 

  Ветерок: ... Читать дальше »

Просмотров: 2440 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Темазы: Улуургак дагаажык. Тулуш Кызыл-оол

Сорулгазы:

  1. Уругларнын дурген номчуурун чедип алыр. Дагаажыктын улуургак, менээргенип хоорээр аажы-чанын уругларга таныштырар; уругларнын чугаазын сайзырадып, номчаан чуулувустун утказын чугаалап ооренирин чедип алыр; бодун мактанып, оске эш-оорун куду кылдыр коруп болбас дээрзинге кижизидер. Хундулээчел, эш-оорзурек болурунга кижизидип чанчыктырар.
  2. Билимчезин, тывынгырын сайзырадыр.

Дерилгези: улегер домактар, чуруктар.

Кичээлдин чорудуу

I.                   Организастыг кезээ.

II.                Онаалга хыналдазы.

Онаалгада бижип алган улегер домактарын шээжи-биле чугааладыр. Утказы-биле ажылдаар.

-Эки-дир, уруглар, чурт дугайында улегер домактар-биле эки ажылдаан-дыр силер.

    Туннели: Шынап-ла, кижинин торээн чери эргим. Торээн черин камгалаар, байыдар херек. Торээн черинин бойдузун хумагалаар херек. Ол биске арыг агаарны бээр. Бойдусту байыдар дизе, чимистиг болгаш чараш ыяштарны, нога аймаан тарыыр.

III.               Чаа тема.

- Бис богун Тулуш Кызыл-оолдун «Улуургак дагаажык» деп созуглелин номчуур бис. Дагаажыктын аажы-чанында чуну багай деп шугумчулеп турарын ооренип коор бис, уруглар.

Самбырада 

 

- Номчудар.

- Чуге «Улуургак Дагаа» дивээн «жык» деп немп кааныл?

- Чуге дизе ол дагаа улуг-даа эвес, бичи-даа эвес дагаажыгаш.

Тулуш Кызыл-оол Тадар-ооловичинин чогаалдары шоодуглуг ужур-уткалыг. Ам оон «Улуургак Дагаажык» деп созуглелин номчааш, утказын база чугаалап ооренир бис.

 А) Словарь-биле ажыл.

Чоокшулашкак утказы:

Улуургак - бодун ору кордунер

Бардам – байыыргак, туразы улуг.

Тояанчылар – чер кезиир улус

Ойтаннадыр, хертеннедир – чанын коргузер

Ужур таварып каг часкан – ужур идиптер часкан. (кончуургак)

 Б) Башкынын улгерлиг номчулгазы.

Башкы аянныг, тода номчуп бээр.

 В) Оореникчилернин номчулгазы.

Иштинде номчуткаш, оон ыыткыр узуктеп номчуур.

- Дагаажык кайнаар чорупканыл?

- Ол орукка бодун канчаар алдынып чорааныл?

- Чунун дугайында хоореп турганыл?

- Хартыга келзе канчаар сен деп айтырыгга чуу деп харыылааныл?(Бо айтырыгнын харыызын элээн каш оореникчилерге оттундур номчудар).

- Бир дагаа чуу деп баштактаныпканыл?

- Бо созуглел бисти чуу чувеге ооредип турарыл?

- Бо Дагаажык дег бооп болур бе?

- Бистин аравыста ол Дагаажыкка домей оореникчи бар бе?

Сула шимчээшкин

Чип-чип, дагааларым

Чинге-тараам каап бээйн

Дагаажыктар келинер,

Дазырадыр соктанар.

 

Ко-ко-ко! Ко-ко-ко!

... Читать дальше »

Просмотров: 1190 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

Тема: Тыва мээн торээн черим.     О.Сагаа-оол

Сорулгазы:

  1. Уругларны Олег Саган-оолдун «Тыва мээн Торээн  чуртум» деп созуглелинин утказы-биле таныштырар;
  2. «Тыва мээн торээн черим » деп кезээде чертунга чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидер, уругларнын номчуп билирин хынап, оларнын чазыг чок, дурген номчуурун чедип алыр.
  3. Сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр.

Дерии: карта, кроссворд, чурук.

 

Кичээлдин чорудуу

I.                   Организастыг кежээ.

II.                Киирилде беседа. Чурук-биле ажыл.

-Чурукту топтап корунерем.

- Чулерни коруп тур силер?

- Бажынны, квадраты, дорт-булунчуктарны корунер.

-Бажында чуну бижип кааныл?

-Квадратта чуну бижип кааныл?

-Бичии дорт-булунчукта чуу деп  каан-дыр?

-Улуг дорт-булунчукта чуу деп состу бижип каан-дыр?

-Чурук-биле ажылдын туннели.

- Бистин улуг чуртувус – Россия. Оон биче дунмазы Тыва чурту – чараш чер. Ол база бистин чуртувус. Торуттунген оскен черим Ак-Довурак база-ла мээн торээн черим. Бичи торээн черим – авам, ачам бажыны.

 

 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III.               а) Чаа тема: Кичээлдин сорулгазы болгаштемазы-биле таныштырары.

 

     Чогаалчы Олег Саган0оолдун «Тыва-мээн торээн чуртум» деп созуглелинде торээн черин мактап алдаржыдып бижип турарын танышкаш, ону чараш аянныг кылдыр номчуур бис.

  1. Словарь ажылы

Сай-зы-рал – сайзырал-хогжулде

Таа-рым-ча-лыг – таарымчалыг – эки тааржыр

Чу-зу –баа-зын – чузун баазын – янзы-буру

Дош-кун – дошкун – кадыг-берге

Э-гээр-тин-мес – эгээртинмес – бай-байлак

2. Киирилде беседа

- Самбырада азып каан карта-дыр.

- Карта деп чул? Кым билирил?

- Чуртувустун кырындан саазынга бичииледир коргускенин карта дээр.

     Бо Тыва Республикавыстын картазы-дыр. Мен чогаалды номчуп турумда Картаны эки коруп, чогаалда бижээни-биле деннеп олурунар.

3.Башкынын аянныг номчулгазы.

1. Эки номчуур уругларга номчудар.

2. Илчирбелей номчууру.

IV. Быжыглаашкын. Номчаан чуулувуске даянып тургаш, Картаны коруп ажыглап тургаш, дараазында айтырыгларга харыылап корунерем.

1)  - Ак-кок оннер-биде чуну коргускенил?

 - Хурен-хурен онер?Ногаан онер?

- Тыва дээрге кандыг чуртул?

-Кандыг ажыл сайзырап, хогжуп турарыл?

- Чулерни хой остуруп ажаап турарыл?

- Улуг кучулуг хемнин ады чул?

- Улуг-Хемнин улуг адыры, барыын талазында хем?

-Тыванын арга-арыынын дугайында чуну чугаалап турарыл?

- Тывада озуп ковудеп турар ан-меннерни адаар?

-Кандыг казымал байлактар Тывада барыл?

- Тыванын найысылалы кайы хоорайыл?

- Тыва чурту кымнын чурту дээр бис?

- Торээн черивис хогжузун дээш чуну кылыр хулээлгелиг бис?

2) Утказын кысказы- биле чугааладыр.

Сулла шимчээшкин

Торээн черим магадап 1-2-3,

Доспеспейлер чорупкан 1-2-3,

Хову черге марштап 1-2-3,

Доге баарын ырлап 1-2-3,

Аргазынч кирип,

... Читать дальше »

Просмотров: 2250 | Добавил: admin | Дата: 02.02.2012

1 2 »